Mitologia gwiazdozbiorów

Anna Kopczyńska
Seminarium na Suhorze, 2001

Boötes — Wolarz

Wolarza spotykamy na niebie wiosennym oraz wczesnym latem. Jego najjaśniejszą gwiazdą jest Arktur. Osiąga ona jasność — 0,04^m a jej kolor jest złotożółty. Arktur jest gwiazdą podobną masowo do naszego Słońca, lecz jego średnica jest o 27 razy większa. Odległy jest od Ziemi o 36 lat świetlnych.

Arktur w starożytności był jedną z najczęściej obserwowanych gwiazd. Jego nazwa oznacza „trzymający niedźwiedzia”, co odpowiada nieustannej pogoni za Wielką i Małą Niedźwiedzicą wokół północnego nieba. Kolejną, co do jasności, gwiazdą jest pomarańczowa Izar o jasności 2,7^m. Ta intensywnie badana gwiazda jest gwiazdą podwójną, jej towarzysz jest piątej wielkości i posiada niebieską barwę. Kolejną gwiazdą jest żółtobiała Muphrig 2,7^m.

Wolarz identyfikuje się z ateńskim Ikariosem, który ma córkę Erigone, którą z kolei identyfikujemy z Panną. Ikarios został zamordowany przez niewdzięcznych wieśniaków, którzy źle zrozumieli jego intencje. Erigone znalazłszy grób ojca, była tak zrozpaczona, że powiesiła się. Razem z nią był pies o imieniu Majra. Całą trójkę Zeus przeniósł na niebo. Majra, stała się Procjonem w Małym Psie, albo jednym z sąsiednich Psów Gończych.

Canes Venatici — Psy Gończe

Psy Gończe leżą na zachód od Wolarza, który jest ich panem i poniżej ogona Wielkiej Niedźwiedzicy. Najlepiej widoczne są o północy na początku kwietnia. Dwie najjaśniejsze gwiazdy to Cor Caroli 2,9^m (czyli Serce Karola, została nazwana tak na cześć króla Anglii Karola I, rozbłysnęła podobno 29 maja 1660 r., gdy Karol wrócił do Londynu i ogłosił powrót monarchii) i Chara 4,3^m. Obie te gwiazdy należą do psa południowego. Psa północnego trudniej dostrzec, ale na jego tle leży galaktyka M51 — Wir. Jest to galaktyka ósmej wielkości, odległa o ok. 15 mln lat świetlnych.

Psy Gończe zostały wprowadzone w XVII w. przez polskiego astronoma Jana Heweliusza. Przedstawił je on jako dwa psy u nóg Wielkiej Niedźwiedzicy, trzymane na smyczy przez Wolarza. Julius Staal dopatruje się tu psów prowadzonych przez Pannę, czyli córkę Wolarza (Ikariosa).

Canis Major — Wielki Pies

Gwiazdozbiór Wielkiego Psa (również Małego) Oriona są gwiazdozbiorami dominującymi na niebie. Dzieje się tak dzięki Syriuszowi (oraz Procjonowi) najjaśniejszej gwieździe tego gwiazdozbioru. Jest biała i osiąga jasność −1,46^m. Jest również najjaśniejszą gwiazdą na niebie. Przewyższyć ją blaskiem może tylko planeta. Leży w odległości 8,7 lat świetlnych. Jego nazwa oznacza „palący, skwarny”. Wskazuje on głowę Wielkiego Psa. Ma on towarzysza — Syriusz B, który wykonuje jeden obieg w ciągu 50 lat. Inną gwiazdą jest Mirzam. Jest niebiesko-biała i ma 2,0^m. Jego nazwa oznacza „zapowiadacz” dlatego, że wschodzi krótko przed Syriuszem.

W dawnej epoce Syriusz był gwiazdą bardzo znaczącą. Gdy następował jego wschód po długiej niewidoczności (kilka miesięcy) oznaczało to przybranie wody w Nilu, co było ważnym dla Egipcjan czynnikiem. Syriusz spotkał się z wieloma interpretacjami. Utożsamiano go z różnymi postaciami. Nazwano go „Psią Gwiazdą” ponieważ wschodził w rozpoczęcie „Psich Dni” — 40-dniowego okresu najgorętszego lata. Grecy natomiast uważali, że Wielki i Mały Pies należą do myśliwego Oriona. Niektórzy autorzy rzymscy (np. Owidiusz) dopatrywali się w Wielkim Psie Majry, wiernego psa Ikariosa (utożsamiano go z Wolarzem). Jednak do tej roli pretenduje również gwiazdozbiór Psów Gończych. Inna jeszcze tradycja mówi o tym, że Wielki Pies to Cerber — pies o trzech głowach, strzegący wejścia do podziemi Hadesu.

Canis Minor — Mały Pies

Mały Pies jest małym gwiazdozbiorem posiadającym za to jasną gwiazdę — Procjona. Znajdziemy go na niebie prowadząc linię prostą ku wschodowi od Bellatrix do Betelgezy — gwiazd Oriona. Syriusz, Procjon i Betelgeza tworzą równoboczny trójkąt trzech gwiazd pierwszej wielkości. Procjon jest żółtobiały i osiąga jasność 0,4^m. Jest ósmą co do jasności gwiazdą na niebie. Jej nazwa oznacza „przed psem” co podobnie jak Mirzam, uważa się za zwiastuna Syriusza. Drugą jasną gwiazdą w Małym Psie jest Gomeisa 2,9^m.

Według legendy arabskiej Mały i Wielki Pies to siostry, z których jedna uciekła (WP), zostawiając opuszczoną siostrę z tyłu (MP).

Gemini — Bliźnięta

Bliźnięta to trzeci gwiazdozbiór zodiakalny. Najlepiej gwiazdozbiór widać podczas zimy na półkuli północnej; góruje w styczniu o północy. Najjaśniejsze gwiazdy to Kastor i Polluks. Kastor jest niebiesko-biały i ma 1,6^m. Jest to układ godny uwagi, gdyż składa się z sześciu gwiazd w tym z trzech gwiazd podwójnych. I właśnie ta podwójność Kastora symbolizuje odwieczną dwoistość Bliźniąt. Polluks 1,1^m, żółta. Jest najjaśniejszą gwiazdą w tym gwiazdozbiorze. Dwaj arabscy astronomowie nazwali ją Rasalgeuse, tj. „głowa bliźniaka”. Trzecią co do jasności gwiazdą jest Alhena, która ma 1,9^m. W Bliźniętach podziwiamy również gromadę 200 gwiazd, odległą o 2800 lat świetlnych, widoczną gołym okiem jako plamkę piątej wielkości o rozmiarach kątowych zbliżonych do Księżyca.

Związek Polluksa i Kastora z parą ziemskich istot istnieje z niemal wszystkich kulturach. W Egipcie była to para kiełkujących roślin, w Mezopotamii para nagich chłopców, natomiast rzymianie interpretowali je jako Romulusa i Remusa. Posejdon (utożsamiany z Neptunem) uczynił bliźniaków opiekunami żeglarzy. Gwiazdy Polluks i Kastor świecą zatem wysoko nad masztem Okrętu Argo, który obecnie jest podzielony na Kil, Rufę i Żagle.

Orion

Orion dzięki swemu kształtowi i pięknym gwiazdom pierwszej wielkości jest najwybitniejszym gwiazdozbiorem całego nieba. Momentem przełomowym jest wspinanie się olbrzyma z lśniącym pasem po raz pierwszy od kilku miesięcy niewidoczności. Orion góruje o północy w połowie grudnia i widać go wtedy zewsząd z wyjątkiem obszarów Arktyki i Antarktyki. Oriona nie szuka się na podstawie innych gwiazdozbiorów — to przy jego pomocy szuka się innych gwiazdozbiorów. Jedną z jasnych gwiazd jest Betelgeza 0,5^m. Jest to nadolbrzym o średnicy 300–400 średnic Słońc. Leży w odległości 425 lat św. Kolejna to Rigel 0,12^m — najjaśniejsza w Orionie. Jej niebiesko biała barwa pięknie kontrastuje z czerwoną barwą Betelgezy. Bellatrix ma 1,6^m. Oznacza „kobietę wojownika” lub „zdobywcę”. W Orionie podziwiamy też najpiękniejszą jasną mgławicę na niebie M42. Leży w odległości 1500 lat św. i ma 15 lat św. Średnicy. Znajduje się w niej powstająca dopiero gromada gwiazd.

Według mitu greckiego Orion był dzielnym myśliwym. Chwalił się, że może zabić każdą żywą bestię. Gaja, Bogini Ziemi postanowiła ukarać go za przechwały i posłała skorpiona by go zabił. Zilustrowano to na nocnym niebie. Gdy Skorpion wznosi się na wschodzie pokonany Orion zniża się na zachodzie. Ciekawostką jest ustawienie 5 piramid w Gizie zgodnie z pozycją Oriona. Nil jest jakby odbiciem Drogi Mlecznej.

Taurus — Byk

Byk jest bardzo efektownym gwiazdozbiorem. Podziwiamy w nim Plejady i Hiady oraz dużą obfitość gwiazd. Hiady w Byku symbolizują jego pysk a Aldebaran — najjaśniejsza gwiazda, czerwone oko Byka. Położony jest blisko równika co sprawia, że widać go zewsząd z wyjątkiem Antarktyki. Góruje o północy na przełomie listopada i grudnia. Aldebaran ma jasność 0,85^m. Leżąca w odległości 68 lat świetlnych. Ponieważ leży o 6° od ekliptyki, jest więc jedną z czterech Gwiazd Królewskich, czyli „strażników nieba”. Pozostałymi trzema są Regulus, Antares i Fomalhaut (Ryba Południowa). W Byku znajduje się też M1 — Mgławica Krab. Jest to pozostałość po słynnym wybuchu supernowej w 1054 r.

Według rzymian Byk był bogiem wina Bachusa, który przystrojony kwiatami prowadzony był przez tańczące dziewczyny przedstawione na niebie jako Hiady i Plejady.

Ursa Maior — Wielka Niedźwiedzica

Wielka Niedźwiedzica jest trzecim co do wielkości gwiazdozbiorem. Cały gwiazdozbiór trudno jest rozpoznać w przeciwieństwie do powszechnie znanego układu siedmiu gwiazd tworzącego Wielki Wóz. Wielki Wóz jest bardzo charakterystyczny i stanowi punkt wyjścia do poznawania nieba. Góruje o północy w marcu. Jedną z gwiazd jest Dubhe 1,8^m. Mimo iż oznaczona jest symbolem alfa, to nie jest najjaśniejszą gwiazdą. Jest nią natomiast Alioth 1,8^m, której pochodzenie nazwy jest nieznane. Układem podwójnym jest Mizar i jego towarzysz Alcor („jeździec”).

Wielka Niedźwiedzica od najdawniejszych czasów występowała z Małą Niedźwiedzicą. Jedna z wersji mówi, że są opiekunami Zeusa. Chronią go przed Kronosem, który co rok połykał dzieci. Zeusa jednak nie udało mu się złapać, mimo jego poszukiwań. Wielka Niedźwiedzica symbolizuje opiekunkę Helike a Mała — Kynosurę.

Ursa Minor — Mała Niedźwiedzica

Gwiazdozbiór ten znalazł praktyczne zastosowanie w żegludze, jako swego rodzaju kompas. Odkrył to astronom Tales. Ostatnia gwiazda Małej Niedźwiedzicy to Polaris (bądź Gwiazda Polarna lub Biegunowa). Nazwa wywodzi się stąd, że leży bardzo blisko północnego bieguna. Ma jasność 2,0^m i jest nadolbrzymem. Inną jasną gwiazdą jest Kochab 2,1^m.