Historia Mikołaja Kopernika i teorii heliocentryzmu

Autorem tekstu jest Kacper Górski

Praca została wyróżniona nagrodą w konkursie stypendialnym Klubu Astronomicznego Almukantarat w 2023 r.

Młodość i nauki

Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 roku w Toruniu. Był synem kupca Mikołaja handlującego miedzią z Gdańskiem oraz Barbary z Watzenrodów (oba rody pochodziły ze Śląska). Gdy przyszły astronom miał 10 lat, jego ojciec zmarł. Po tym zdarzeniu był wychowywany przez brata matki, biskupa warmińskiego, Ł. Watzenrodego. Edukacje zaczął w szkole parafialnej w Toruniu przy kościele św. Janów. Dzięki temu, że został duchownym, mógł odebrać gruntowne wykształcenie, gdy dostęp do placówek oświatowych mieli wtedy nieliczni. W późniejszym czasie brał nauki w najstarszej polskiej szkole wyższej tj. Akademii Krakowskiej (obecnym Uniwersytecie Jagiellońskim). Studiował również na najlepszych uniwersytetach we Włoszech. Spotkał tam Leonarda da Vinci. Był prawdziwym człowiekiem renesansu, studiował prawo, medycynę i matematykę. Jego ulubionym zajęciem było słuchanie wykładów i badanie tajników astronomii.

Lidzbark Warmiński

Powróciwszy z nauki w 1503 r., osiadł w Lidzbarskim zamku aż do 1510 roku. Został również sekretarzem swojego wuja oraz kanonikiem kapituły warmińskiej. Nie był jednak wyświęconym kapłanem. W tym mieście brał udział prawie we wszystkich czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych wuja. Pełnił również obowiązki lekarza i sekretarza biskupa. Równolegle w tym czasie prowadził badania astronomiczne. Towarzyszył także bratu matki podczas koronacji króla Zygmunta I w 1507 w Krakowie. W zamian za dobro, które okazał mu wuj, to jemu zadedykował swoje pierwsze drukowane dzieło wydane w 1509. Było nim tłumaczenie z greki na łacinę utworu „Listy obyczajowe, sielskie i miłosne” Teofilakta Symokatty. Niedługo po tym opuścił dwór.

Frombork

To niewielkie miasto nad Zalewem Wiślanym w 1278 r. stało się siedzibą kapituły – kolegium duchownych stworzone w celu sprawowania i uświetniania kultu Bożego w kościele katedralnym. Mikołaj spędził tu najwięcej czasu i był tam kanonikiem, a potem administratorem dóbr kapituły w latach 1516-1519. W latach 1510-1512 sporządził mapę zachodnich granic Prus Królewskich oraz Warmii. W Grudziądzu na zjeździe stanów Prus wygłosił „Traktat o monecie” (prawo o wypieraniu lepszej monety przez gorszą).

Mimo tak rozległego i czasochłonnego planu zajęć zawsze potrafił znaleźć czas na obserwowanie nieba i obliczenia. To prawdopodobnie tutaj około roku 1515 zaczął pisać pracę życia „De revolutionibus orbium coelestium” (O obrotach sfer niebieskich). Instrumenty, którymi się posługiwał, były bardzo różne i wykonane z drewna jodłowego. Najprostszym przyrządem był kwadrant służący do mierzenia wysokości kątowej Słońca oraz Księżyca nad horyzontem. By wykonać dokładniejsze pomiary używał triquetrum – inaczej linijki paralaktycznej wynalezionej w starożytności. Przyrząd ten zbudowany był z dwóch przecinających się ramion podwieszonych do pionu. Do obserwacji gwiazd używał najbardziej skomplikowanego urządzenia – sfery armilarnej (model sfery niebieskiej, służy do wyznaczania współrzędnych równikowych i ekliptycznych). Jest w niej kilka pierścieni, na których znajdują się podziałki kątowe. Zakupił jedną z baszt miejskich i urządził w niej pracownie. Na zewnątrz dobudował duży drewniany podest (taki duży płaski balkon), aby móc obserwować nieboskłon.

Olsztyn

Słynny astronom przybył tutaj w 1516 roku, aby odbyć trzyletnią kadencję na stanowisko kanonika administratora dóbr kapituły warmińskiej, jednak został tu do 1521 z powodu wojny z zakonem krzyżackim. Brał w niej czynny udział.

Biskup wysłał poselstwo do wielkiego mistrza ówczesnej potęgi militarnej. Posłami byli Mikołaj Kopernik i Jan Sculteti. Ten drugi pochodził z Królewca, należał do najstarszych duchownych fromborskich. Powróciwszy do Polski, rewolucyjny astronom udał się do Olsztyna, a jego kompan do Elbląga. Aby obronić ten ważny punkt, przygotowywał zamek do obrony przed atakiem wojsk Hohenzollerna. Zaczął się obawiać o bezpieczeństwo teraźniejszej stolicy województwa warmińsko-mazurskiego oraz Dobrego Miasta.

W 1520 roku Kopernik zastąpił Jana Kropitza na miejscu administratora i został cywilnym dowódcą olsztyńskiego zamku. Mikołaj poprosił króla o pomoc, ten początkowo nie mógł nikogo przysłać, lecz ostatecznie doszedł do nich oddział piechoty z Elbląga dowodzony przez Henryka Peryka. Współpraca między nimi ułożyła się wyśmienicie. Nowo przybyły Czech wiedział, co należy do niego, a polski uczony aż troił się, żeby zapewnić miastu i fortecy ochronę.

Polacy zaczęli atakować wrogów, odnosząc niemałe sukcesy. Krzyżacy, widząc to, zaproponowali rozejm. Polska pomimo przewidywanej wygranej zgodziła się. W 1521 podpisano rozejm.

Heliocentryzm

Przez następne paręnaście lat życie Kopernika nie było już tak ciekawe, gdyż zdarzenia nie były tak intensywne. Do ważniejszych wydarzeń z tamtego czasu było wygłoszenie projektu reformy monetarnej Monetae cudendae ratio w 1526 – 1528. Dzieło swojego życia – De revolutionibus orbium coelestium – opracowywał między 1515 rokiem, a 1530, lecz dalej je uzupełniał i korygował w ciągu następnego dziesięciolecia. Opisywał w niej ideę, według której Ziemia nie stanowi centralnego punktu kosmosu. Warto wspomnieć, iż nie wpadł na to pierwszy. Tak naprawdę to odświeżył on starożytną grecką hipotezę Arystacha z Samos (III wiek przed naszą erą). Zamiast dotychczasowego systemu Ptolemeusza, opartego na starym arystotelesowskim systemie geocentrycznym (Ziemia znajduje się w centrum wszechświata), Mikołaj zaproponował teorię heliocentryczną (Słońce znajduje się w centrum naszego układu i wokół tego wszystkie planety poruszają się po kulistych orbitach). Zaletą tego stanowiska jest prostolinijność i jednolitość wyjaśniania obserwowanych pozycji gwiazd.

Pozwolę sobie na dygresję dotyczącą słowa „teoria”. Pierwsze skojarzenie to zapewne coś pokroju płaskiej Ziemi, lecz w nauce określa to coś innego. Definicja w słowniku PWN brzmi „system twierdzeń logicznie i rzeczowo uporządkowanych, powiązanych określonymi stosunkami log. występującymi w danej nauce, oraz spełniający przyjęte w niej kryteria naukowości i poprawności metodologicznej”. W skrócie chodzi o to, że teoria jest zbiorem zdarzeń, eksperymentów i twierdzeń, które są logicznie powiązane. Tak też będę używał tego wyrazu w dalszej części tekstu.

To jednak niepełna teoria ruchów niebieskich. Do powstania spójnego światopoglądu brakowało jeszcze odkrycia Keplera, że orbity planet są eliptyczne i są zakreślane według ścisłych praw ilościowych oraz prawo grawitacji Newtona.

Do publikacji O obrotach… skłonił Kopernika niemiecki astronom i matematyk G.J. von Lauchen, zwany Retykiem. Zmieniające poglądy dzieło zostało przekazane do druku w Norymberdze w 1541 r., a opublikowane w 1543. Sam Mikołaj, jeżeli zobaczył je w druku, to dopiero na łożu śmierci, gdyż zmarł 24 maja tego samego roku. Teoria, po soborze trydenckim (1545-1563), została zabroniona i znajdowała się w indeksie ksiąg zakazanych, aż do 1758.

W XVII wieku zaczęła zyskiwać wielu zwolenników. Najpoważniejszym z nich był Galileusz, potwierdzając ją swoimi odkryciami. Te nowe poglądy nazwano rewolucją Kopernikańską.

Zakończenie

Dalej ludzi zadziwia fakt, iż słynny astronom wbrew wszelkim autorytetom naukowym i kościelnym doprowadził do „usunięcia” Ziemi, a więc również człowieka, z centralnego miejsca we wszechświecie. Wizerunek XVI wiecznego uczonego, wyłaniający się z dawnych świadectw, wciąż zadziwia swoim bogactwem. Większość ludzi zna go tylko z rymowanki „Wstrzymał słońce, ruszył Ziemię, polskie go wydało plemię”, lecz wniósł w ten świat o wiele więcej. Był znamienitym lekarzem prawnikiem i ekonomistą, a jego prawo dotyczące wypierania pieniądza lepszego przez gorszy sprawdza się do dziś. Rewolucja Kopernikańska bez wątpienia zmieniła postrzeganie przestrzeni kosmicznej przez ludzkość. Dla Polaków jest powodem do dumy, a dla reszty świata inspiracją. Doczesne szczątki Mikołaja spoczywają bezimiennie pod ołtarzem katedry fromborskiej.

Bibliografia:

[1] Encyklopedia PWN, Kopernik Mikołaj. URL: https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/kopernik-mikolaj;3925575.html (dostęp: 31.03.2023)
[2] Historia Poszukaj, Gdy Mikołaj był mały wczesna edukacja Mikołaja Kopernika. URL: https://historiaposzukaj.pl/wiedza,historiomat,125,historiomat_mlodosc_i_wczesna_edukacja_mikolaja_kopernika.html (dostęp: 31.03.2023)
[3] Praca zbiorowa, Encyklopedia Sławnych Polaków (2006)
[4] Szlak Kopernikowski, Lidzbark Warmiński. URL: https://szlakkopernikowski.pl/pl/lidzbark-warminski (dostęp: 2.04.2023)
[6] Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku, Strona archiwalna. URL: https://frombork.art.pl/pl/mikolaj-kopernik-2/ (dostęp: 02.04.2023)
[9] Wikipedia, Triquetrum. URL: https://pl.wikipedia.org/wiki/Triquetrum (dostęp: 02.04.2023)
[10] ZPE, Mikołaj Kopernik – człowiek renesansu. URL: https://zpe.gov.pl/a/mikolaj-kopernik—czlowiek-renesansu/D11Ft5XjJ (dostęp: 04.04.2023)
[11] Visit Olsztyn, Kopernik w Olsztynie. URL: https://visit.olsztyn.eu/ru/article/864/kopernik-w-olsztynie (dostęp: 04.04.2023)
[12] Wielka historia, Kopernik i obrona Olsztyna przed krzyżakami. URL: https://wielkahistoria.pl/kopernik-i-obrona-olsztyna-przed-krzyzakami-jaka-role-w-ostatniej-wojnie-z-zakonem-odegral-slynny-astronom/ (dostęp: 04.04.2023)
[13] ZPE, Mikołaj Kopernik i jego dzieło. URL: https://zpe.gov.pl/a/przeczytaj/Dba9QV8sx (dostęp: 08.04.2023)
[14] Collins, popularna encyklopedia (2007)